.jpg)
Dzieje Egiptu można zrekonstruować na podstawie wielu źródeł, z których najważniejsze to Papirus Turyński, powstały w czasach XIX dynastii, oraz tzw. Kamień z Palermo, przynoszący wiadomości o wydarzeniach i władcach do końca V dynastii. Zachowana we fragmentach i streszczeniach Aigyptiaka z ok. 300 r. p.n.e. to dzieło Manethona, kapłana i historyka, który opierając się na dostępnych mu, a dziś zaginionych źródłach, sporządził najpełniejszą listę faraonów od Menesa do Aleksandra Wielkiego, dzieląc ich na 31 dynastii. Choć w wielu punktach kwestionuje się słuszność owego podziału, ogólny kościec dynastyczny został zachowany. Zabytki egipskie pokryte licznymi inskrypcjami przemówiły po odczytaniu hieroglifów przez J.F. Champolliona: od tego czasu wiadomo, kto i po co wzniósł potężne budowle. Historyków zaczęli wspierać archeologowie, korygujący błędy i dopisujący brakujące strony historii Egiptu.
Prehistoria – Gdy ok. 20 tys. lat p.n.e. sawanny późniejszej Sahary zaczęły wysychać, ludzie migrowali na wschód, na wilgotniejsze tereny.
Tak pojawili się w dolinie wielkiej rzeki, która raz do roku regularnie występowała z brzegów. Początkowo zaskoczyła ich niszczycielską siłą powodzi, ale wkrótce zrozumieli, że siłę tę można zmusić, aby pracowała dla nich.
Tak w dolinie rzeki zaczęła się wykształcać zorganizowana społeczność. Przybysze wykopali kanały, którymi rozprowadzili wodę po polach, zasiali ziarno i zebrali obfity plon; poznali również życiodajną rolę mułu. Zaczął się ustalać podział na żyzną dolinę, „Czarną Ziemię” – Kemet – i nieurodzajną, nieprzyjazną pustynię, „Czerwoną Ziemię” – Deszuert, którą władał Set, pan burz, śmierci i chaosu. Nad Kemet panował Horus, opiekun ludzi i faraonów. Słońce, dobrotliwy Re, oświetlało każdy skrawek żyznej ziemi, a umierając na Zachodzie, odradzało się na Wschodzie. Było to gwarancją wiecznego trwania i odrodzenia po śmierci.
Okres predynastyczny – Najwcześniejsze skupiska ludzkie w dolinie rzeki odkryto w okolicach wioski el-Badari, stąd występują pod nazwą kultury Badari. Ludzie ci uprawiali ziemię, byli myśliwymi i górnikami; wyrabiali ceramikę i przedmioty z kości słoniowej, trudnili się również handlem, wymieniając produkty na turkusy czy rzadkie drewno. Około 4000 r. p.n.e. pojawiła się odrębna kultura, zwana Nakada I, słynąca z charakterystycznej ceramiki, wyrobów z kości słoniowej i cienkościennych waz z twardych kamieni. Postęp technologiczny widać w kulturze Nakada II – pojawiły się wówczas pierwsze narzędzia z miedzi i szklane paciorki. Dotychczasowe doły grzebalne powoli stawały się dekorowanymi grobowcami: znak, że zaczęto dbać o życie pośmiertne. Lokalne społeczności łączyły się w większe jednostki, które budowały rozległą sieć irygacyjną. Stąd już niedaleko do powstania niewielkich organizmów państwowych, mających tendencje do jednoczenia się w większe całości.
Okres archaiczny (wczesnodynastyczny)
Dolina rzeki stała się miejscem narodzin dwóch organizmów państwowych, początkowo jednoczących luźno wiele lokalnych społeczności rządzonych przez lokalnych wodzów. Wkrótce okrzepły dwa organizmy, zwane w późniejszych wiekach Górnym i Dolnym Egiptem: podział ów funkcjonował przez trzy tysiąclecia istnienia niepodległego państwa. Na południu narodził się Górny Egipt, rządzony z Hierakonpolis przez władcę w białej koronie, zaś na północy – Dolny Egipt, którym kierował z Buto król w czerwonej koronie. Bóstwem Północy był Horus z Behedet, Południa – Set z Nebit. Wreszcie Narmer, zwany też Menesem, ok. 3100 r. p.n.e. doprowadził do trwałego połączenia obu organizmów, a datą graniczną stało się założenie nowej stolicy – Białego Muru, późniejszego Memfis. Walki między dwoma Egiptami zapisały się tak trwale w świadomości ludu, że utrwaliły tę rywalizację jako walkę Horusa z Setem. Horus pokonał boga Południa i wkrótce połączył wszystkie kulty sokologłowych bóstw, stając się opiekunem faraonów.
Okres archaiczny (ok. 3100-686 r. p.n.e.), zwany też okresem tynickim, od miasta Tis (Tinnis), skąd pochodzili władcy I i II dynastii, to czas, kiedy mit miesza się ze skąpymi faktami. Dopiero od niedawna niektóre fakty, dzięki pracy archeologów, dają się złożyć w pewną całość. Widać, że ukształtowały się wówczas podstawowe elementy egipskiej kultury: pismo, kanon w sztuce, ważne mity i wyobrażenia religijne. Rozwój administracji państwowej doprowadził do wynalezienia pisma (czasy dynastii 0). Zmarłych królów grzebano w mastabach, gdzie mieli przejść proces odnowy do wiecznego życia, i mumifikowano zwłoki. Razem z władcami dynastii 0 i I podążał w zaświaty dobrowolny (?) orszak sług i urzędników, mający usługiwać władcy po śmierci. Praktyki tej zaniechano za czasów II dynastii.
Stare Państwo (ok. 2686-2181 p.n.e.) i Pierwszy Okres Przejściowy (ok. 2181-2133 p.n.e.) – Stare Państwo to już w pełni ukształtowany organizm, ze sprawną organizacją, administracją, wojskiem i religią.
Władcy III dynastii rządzili w kraju o niebywałym, jak na owe czasy, rozwoju cywilizacyjnym, czego symbolem jest piramida schodkowa króla Neczericheta w Sakkarze, znanego bardziej pod imieniem Dżeser (XXVII w. p.n.e.), którą wybudował władcy Imhotep, uznany przez późniejsze pokolenia za mędrca i półboga. Egipt utrzymywał wtedy kontakty handlowe z Bliskim Wschodem, krainą Punt. Z Synaju sprowadzał miedź i turkusy, a z Nubii złoto. Faraon, obraz boga na Ziemi, syn słonecznego Re i wcielenie Horusa, swoim prawym postępowaniem odgradza! kraj od otaczającego go nieładu i chaosu, symbolizowanego przez Seta, władcę pustyni.
Aby zapewnić życie wieczne boskiemu władcy, należało wznieść grobowiec – piramidę. Było to jedno z najważniejszych zadań każdego faraona. Gdy wstępował na tron, zaczynał prace nad swoistą maszyną czasu, która miała go przenieść w wieczność. Ogromnie wsławiła się w tym dziele IV dynastia, a szczególnie król Snofru, jego syn Chufu (Cheops) i jego następcy – Chafre (Chefren) i Menkaure (Mykerinios). Faraonowie poprzez podboje szybko powiększali obszar państwa, a sprawne zarządzanie krajem przynosiło dobrobyt tak władcy, jak i jego ludowi.
W czasach V dynastii kult Re, którego władcy uważali za ojca, zaowocował zmianami w kulturze i religii. Wyrastały kolejne piramidy oraz świątynie słonecznego bóstwa. W piramidach pojawiły się pierwsze magiczno-religijne Teksty Piramid, świadczące o rozwoju literatury egipskiej (zaklęcia, formuły magiczne i modlitwy ryte na ścianach piramid; dotyczą pośmiertnych losów faraona). Faraonowie byli zazwyczaj grzebani w nekropolach niedaleko Memfis (Sakkara, Giza, AbuSir, Dahszur), a możnowładcy w mastabach w cieniu królewskiej piramidy. Wraz z rozwojem lokalnych społeczności wzrastały ambicje panów na prowincji, którzy zaczynali się czuć niemal tak ważni jak władca. I choć na zewnątrz państwo wydawało się silne, nie udźwignęło brzemienia klęski suszy, jaka spadła na kraj w ostatnich latach panowania VI dynastii. Brak silnej władzy centralnej, chaos w głodującym państwie i ambicje monarchów spowodowały, że Egipt rozpadł się na wojujące ze sobą księstewka. Klęska była tak dojmująca, że zanikły wszelakie tradycyjne podziały, załamały się odwieczne wartości, a rządzić zaczęła siła i przemoc (splądrowano królewskie piramidy). Zawalił się cały dotychczasowy porządek, upadły wielkie rody, a lokalne dynastie walczyły ze sobą o władzę. Wreszcie władca Herakleopolis opanował Środkowy Egipt i założył DC dynastię rządzącą Północą. Na południu rywalizację wygrali książęta Teb (XI dynastia). Znów doszło do rywalizacji dwóch Egiptów, a i tym razem wygrało Południe: Mentuhotep II zwyciężył władców z Herakleopolis i zjednoczył kraj.