Edfu (Idfu) – Świątynia Horusa

Edfu (Idfu) leży na zachodnim brzegu Nilu, między Luksorem (115 km na południe) i Asuanem (105 km na północ). Zamieszkuje je przeszło 115 tys. mieszkańców. Jest centrum rolniczym i przetwórstwa spożywczego (rafineria trzciny cukrowej).

Historia

Miasto usytuowane w pobliżu granicy z Nubią i na skrzyżowaniu ważnych szlaków komunikacyjnych – drogi karawanowej do oazy Charga na zachodzie oraz drogi ku wybrzeżu Morza Czerwonego – rozkwitło już w Epoce Predynastycznej. W czasach Starego Państwa było stolicą drugiego nomu Górnego Egiptu i miejscem kultu Horusa. Tradycja głosi, że przebywał tu sam Imhotep, twórca Piramidy Schodkowej Dżesera w Sakkarze i on właśnie wzniósł pierwszą kamienną świątynię. Była ona dedykowana Horusowi, Hathor z Dandary i ich synowi – Herumtawy, zwanego przez Greków Harsomtusem. W Pierwszym Okresie Przejściowym Edfu dynamicznie się rozwijało. Za X dynastii władcy Teb walczyli z władającymi Dolnym Egiptem książętami Herakleopolis. Naczelnikiem trzeciego nomu górnoegipskiego był Anchtify, stronnik panów na Herakleopolis. Silną pozycję osiągnął po zwycięstwie nad możnym o imieniu Khuy, lojalnym wobec władcy Teb, i zlikwidowaniu w okolicy klęski głodu. W czasach Nowego Państwa Thotmes III wzniósł tu niewielką świątynię Horusa, którą rozbudowali następni faraonowie. Z czasów Ramzesa III zachowały się resztki pylonu przylegającego do obecnego przybytku pod kątem prostym.
Ale dopiero po wzniesieniu świątyni przez Ptolemeuszów miasto stało się ważnym centrum kultowym Horusa z Behedet. Świątynia z piaskowca nosiła różne nazwy: Mesen, Miejsce Harpuna, Pałac Re, Nedżem-Anch, Miejsce Przyjemne do Życia, Okno Sokoła, Przybytek Horusa, Uetdżeset-Hor – Miejsce, w Którym Horus jest Uwielbiony. Ten pierwszy przybytek bogów egipskich zbudowany z rozkazu Ptolemeuszów wzniesiono na fundamentach wcześniejszych świątyń. Ptolemeusze, mimo iż wywodzili się od Ptolemajosa, macedońskiego wodza i druha króla Aleksandra Wielkiego, wznieśli w egipskim państwie wiele wspaniałych budowli. Kamień węgielny położono 23 sierpnia 237 r. p.n.e. z rozkazu Ptolemeusza III Euergetesa I, a prace trwały z niewielkimi przerwami prawie 180 lat. W 212 r. p.n.e. podstawowa część świątyni była na ukończeniu. W 206 r. p.n.e. roboty wstrzymano z powodu buntu dwóch naczelników z Teb. Oficjalnie świątynię oddano do użytku w 142 r. p.n.e. za Ptolemeusza VIII Euergetesa II i jego żony Kleopatry II, ale prace przy sanktuarium skończyły się ostatecznie 5 grudnia 57 r. p.n.e. za Ptolemeusza XII Neosa Dionizosa, zwanego Auletesem, ojca Kleopatry VII. W czasach Bizancjum w IV i V w. świątynia służyła za fortecę, a wewnątrz gotowano i rozpalano ogniska, o czym świadczą warstwy kopciu na suficie. Działania ikonoklastów, zarówno chrześcijan, jak i później muzułmanów, przyczyniły się do zniszczenia wielu reliefów. Neofici z uporem niszczyli twarze bóstw i królów, uważając, że w ten sposób przyczyniają się do zwycięstwa swojej religii.

Zwiedzanie

Do świątyni jedzie się szari‘ al-Maglis przez Midan al-Ma’bad, potem przejeżdża drogą obok cmentarza muzułmańskiego na specjalny strzeżony przez policję plac dla turystów obok świątyni.
Od początku 2004 r. funkcjonuje nowe wejście z parkingiem dla samochodów, autokarów i postojem caleche, monitorowane elektronicznie i przez kamery. Znajdują się tu kasy biletowe, biuro policji turystycznej oraz niewielki bazar dla turystów. Bez przeszkód mogą zwiedzać zabytek osoby niepełnosprawne na wózkach. Po przejściu przez kontrolę wchodzi się na wielki plac (działa tu także centrum multimedialne) otoczony resztkami murów z cegły mułowej, na końcu którego widzi się wielki pylon świątyni. Po prawej na wielkim usypisku stoją domy współczesnego miasta, pod którymi zapewne kryją się resztki zabudowań świątynnych. Po drodze z lewej strony widać ptolemejskie mammisi, świątynię narodzin.
Świątynia wzniesiona z piaskowca zajmuje teren o wymiarach 137 na 79 m (przy pylonie). Oś budowli przebiega nietypowo – z północy na południe — i przecina pod kątem prostym oś dawnego przybytku ustawionego frontem do Nilu. Układ odwzorowuje schemat wypracowany w okresie Nowego Państwa.
Pierwszym elementem jest pylon, za którym otwiera się obszerny dziedziniec z kolumnowymi portykami. Za dziedzińcem są dwie sale kolumnowe, następnie sala ofiar, Sala Wielkiej Dziewiątki Bogów, westybul oraz sala na barkę otoczona przez pomieszczenia towarzyszące. Najważniejszą częścią było sanktuarium z posągiem bóstwa.
Do kolejnej części mogło wchodzić coraz mniej ludzi (do sanktuarium tylko władca i kapłani). Każda następna sala była również coraz mniejsza i ciemniejsza.
Wielki Pylon jest najmłodszą częścią okręgu. Rozpoczęty w czasach Ptolemeusza IX Sotera, został ukończony w 57 r. p.n.e. Dwie wieże mają niemal identyczny wygląd i dekoracje. Liczą prawie 36 m wysokości i zdobią je typowe sceny przedstawiające faraona Ptolemeusza XII Neosa Dionizosa pokonującego wrogów oraz I Iorusa Starszego i siedzących bogów egipskich. Po obu stronach wejścia w caliźnie pylonu wykonano po dwa pionowe zagłębienia na cedrowe maszty, na których powiewały kolorowe flagi. Nad portalem widnieje uskrzydlony dysk słoneczny symbolizujący Horusa z Edfu. Wejścia do kompleksu strzegą dwa posągi wykute w ciemnoszarym granicie, wyobrażające boga pod postacią sokoła. Za Wielkim Pylonem rozpościera się obszerna przestrzeń dziedzińca darów, którą otaczają portyki 32 kolumn o kompozytowych głowicach z kielichów i łodyg kwiatowych oraz liści palmy (każdy inny). Typ głowicy kompozytowej pojawił się w Egipcie po raz pierwszy właśnie w tej epoce. Być może na jego kształt miał wpływ grecki kapitel koryncki rozpowszechniony od IV w. p.n.e.
Każdego roku w trzecim miesiącu lata (epift) kapłani świątyni w Dandarze przewozili posąg Hathor do świątyni w Edfu, gdzie, jak wierzyli, Horus i Hathor wypełniali swoje małżeńskie obowiązki. Każdej nocy bogowie odpoczywali na zewnątrz świątyni, w mammisi, domu narodzin, gdzie przychodził na świat ich syn, Harsomtus. Reliefy przedstawiające Święto Pięknego Spotkania, zwane też Świętem Dobrego Połączenia, doroczną wizytę Hathor u małżonka, znajdują się na wewnętrznej stronie Wielkiego Pylonu i łączą świątynię Horusa z kompleksem świątynnym Hathor w Dandarze. Posąg Hathor, holowany na świętej barce wkraczał w towarzystwie posągu Horusa na dziedziniec, i kierował się w prawo, do małego sanktuarium ozdobionego płaskorzeźbami. Tu ofiarnicy odprawiali odpowiednie rytuały przywracające bogini siły po podróży. Radosne święto trwało 14 dni i uczestniczyło w nim całe miasto.
Po lewej, zachodniej stronic dziedzińca jest miejsce, gdzie bogini żegnała się z małżonkiem przed powrotem do Dandary. W jego towarzystwie spływała z prądem rzeki do granicy nomu, gdzie następowało ostateczne rozstanie. Świątynie w okresie ptolemejskim zaczęły pełnić inną rolę niż w czasach rodzimych królów. Faraońskie sanktuaria służyły jedynie władcom i kapłanom, zaś lud mógł jedynie przyglądać się ceremoniom odbywającym się czasem na zewnątrz przybytków. Ale za Ptolemeuszów obrzędy uległy daleko idącej demokratyzacji i wielu zwykłych ludzi mogło od czasu do czasu wejść na teren dziedzińca świątynnego.